Sualtı Arkeolojisi_{Temel Kavramlar,Yöntemler,Araştırma Tarihçesi}

1950’li yıllarda, Jacques Cousteau’nun küçük denizaltısıyla Akdeniz ve Kızıldeniz’in derinliklerinde yaptığı araştırmaları anlatan kitapları, bize ilk kez deniz yüzeyinin altında da önceleri düşlemediğimiz başka bir dünyanın var olduğunu göstermişti. Bu kitaplarda su altının renkli ve canlı dünyasını gösteren bir ya da iki tane siyah beyaz fotoğraf bulunurdu, bunlar zihnimizde görsel çekiciliği ağır basan, renkli görseller olarak canlanır, bizleri heyecanlandırırdı. Birkaç yıl sonra da Cousteau’nun çalışmalarını sinemalarda belgesel olarak gördük, çocukluktan belleğimize kazınmış olan Jules Verne’nin “Denizlerin Altında Yirmi Bin Fersah” kitabı birden fantezi olmaktan çıkıp büyüleyici bir gerçeğe dönüştü… Ardından George Bass’ın Bodrum bölgesi çalışmaları, Bodrum Müzesinin sualtı arkeolojisi üzerinde yoğunlaşması, Serçe Limanı ve Uluburun batıkları, denizi doğal güzelliklerin, balıkların dünyası olmaktan ötelere götürüp ilk kez uygarlık tarihi ile birlikte düşünmeye yönlendirdi bizleri. Buraya kadar ana çizgileri ile değindiğimiz sürecin yarattığı heyecanın, elinizde tuttuğunuz bu kitabın da altlığı olarak olmaktan çıkıp büyüleyici bir gerçeğe dönüştü… Ardından George Bass’ın Bodrum bölgesi çalışmaları, Bodrum Müzesinin sualtı arkeolojisi üzerinde yoğunlaşması, Serçe Limanı ve Uluburun batıkları, denizi doğal güzelliklerin, balıkların dünyası olmaktan ötelere götürüp ilk kez uygarlık tarihi ile birlikte düşünmeye yönlendirdi bizleri. Buraya kadar ana çizgileri ile değindiğimiz sürecin yarattığı heyecanın, elinizde tuttuğunuz bu kitabın da altlığı olarak de yol açmıştır.


Ülkemizde sualtı arkeolojisinin batıklarla sınırlı olarak ele alındığı yıllar, bilim dünyasında hızlı gelişmelerin yaşandığı, önceleri farklı olarak görülen bilim alanlarının giderek birbirlerine yakınlaştığı yıllardır. Bu bağlamda, bugün genel olarak “jeoarkeoloji” başlığı altında topladığımız yer ve çevre bilimleri ile arkeoloji arasında yeni bir ara yüz gelişmiş ve bu hızla “batık topoğrafyalar” üzerinde yoğunlaşmıştı. Bu süreçte, her ne kadar Prof.Dr. İlhan Kayan başta olmak üzere birçok doğa bilimci ülkemiz kıyılarının hareketliliği, genç tektonik hareketler ile iklim salınımlarının neden olduğu batık topoğrafyalar ve bütün bunların kültür tarihi üzerindeki sonuçları üzerinde ısrarla durmuşlarsa da, yakın zamanlara kadar maalesef bu yaklaşımın arkeoloji dünyasına tam olarak yansıdığını söylemek pek olası değildir. Çoğu zaman meslektaşlarımız, liman kenti olduğu halde bu özelliğini yitiren Troya, Efes, Edirne gibi kentleri ya da bir kısmı halen karada olup da deniz altında devam eden liman yapılaşmalarını neden ve nasılını sorgulanmadan tarihsel bir olgu olarak tanımlanmakla yetinmişlerdir.

Bu kitabın yazarı Alper Gölbaş ile tezi üzerinde çalışmaya başladığımızda verdiğimiz ilk karar yukarda değindiğimiz sorun çerçevesinde sualtı arkeolojisini “batık gemiler” döngüsünün dışında ele almak olmuştu. Gölbaş’ın yapacağı çalışmanın ilk hedefini de “dünyada belli temeller üzerine oturmuş sualtı arkeolojisi uygulama yöntemlerinin, genel çerçevesinin çizilmesi ve ülkemiz koşullarına uyarlanması” olarak tanımlamıştık. Tez süreci içinde Alper Gölbaş sualtı arkeolojisini en geniş kapsamı ve sorunsalları ile birlikte ele aldı ve beklentilerimizin  çok üzerine çıkarak çalışmayı elinizdeki bu kitabı oluşturan düzeye getirdi.

Bu kitap her şeyin ötesinde ‘gemicilik ‘(nautical) ile ‘denizcilik’ (maritime) arkeolojileri arasındaki sınırı çok açık olarak tanımlayarak, ülkemizde akademik alan olarak yeni yeni gelişmekte olan sualtı arkeolojisinin doğru bir çizgiye oturmasına önemli bir katkı yapmaktadır. Bu temel iki ayrımın da ötesine geçerek, bu iki alan arasındaki araştırma sorunsalları ile uygulama yöntemlerindeki farkları da açık olarak tanımlamıştır. Çalışma bunun da ötesine geçerek, denizcilik arkeolojisinin kendi içinde giderek farklılaşarak akarsu, göl, sulak alanlar, adalar, delta oluşumları, kıta sahanlığı ve açık deniz gibi oluşmakta olan alt uzmanlık dallarını güncel veriler ile açık bir şekilde sergilemiştir. Yeni gelişmekte olan bir akademik alanın doğru bir çizgi üzerinde kavram karmaşasına girmeden gelişebilmesi için terminoloji sorununu çözmesinin gerekliliği elinizdeki bu kitapta çok tanımlı ve kapsamlı olarak ele alınmış, bilim dilimize yeni kazandırılacak sözcüklerin doğrudan çeviri olarak değil, Türkçenin yapısına uygun olarak üretilmesi esas alınmıştır. Ayrıntılı tanım ve getirdiği terminolojiler ile temel el kitabı olma özelliğinin yanı sıra, sualtı arkeolojisinde öne çıkan araştırmaları örnekleyerek bu bilim alanının önemli aşamalarını değerlendirmesi, kitabın her zaman başvurulacak ansiklopedik bir yapıya da sahip olmasını sağlamıştır. Alper Gölbaş’ın uzun ve kapsamlı araştırmalara dayanarak hazırladığı bu kitabının arkeoloji ve kültürel miras yönetimi çerçevesi içinde yeni gelişen bütün alanlar için örnek olması dileği ile.

İÇİNDEKİLER
SUNUŞ ......................................................................................................... III
ÖNSÖZ ......................................................................................................... V
KISALTMALAR LİSTESİ ......................................................................XV
GİRİŞ ..................................................................................1
BİRİNCİ BÖLÜM
ARKEOLOJİK ARAŞTIRMALAR ............................................................ 5
I. ARKEOLOJİNİN BİLİM DALI OLARAK GELİŞİMİ ........................... 6
A. ARKEOLOJİDE UYGULAMA YÖNTEMLERİNİN GELİŞİMİ ..... 6
1. ARKEOLOJİK YÜZEY ARAŞTIRMASI ..................................... 10
2. KAZI YÖNTEMLERİ..................................................................... 12
3. ARKEOLOJİDE YORUM VE ANALİZ YÖNTEMLERİ ............ 15
a. Arkeolojinin Tarihleme Yöntemleri .............................................. 18
i. Göreli Tarihleme Yöntemleri .................................................... 18
Tabakalanma (Stratigrafi ) ............................................................... 18
Polen Analizi ................................................................................ 19
Kutup Kronolojisi (Kutup Tabakalanması) ......................................... 20
ii. Mutlak Tarihlendirme Yöntemleri ............................................ 20
Radyometrik Yöntemler ................................................................... 20
Ağaç Halkaları Ölçüm Yöntemi (Dendrokronoloji) ............................... 22
Yazılı Kaynaklar ............................................................................ 24
B. ARKEOLOJİNİN KURAMSAL TARİHİ .......................................... 24
II. ARKEOLOJİNİN YERBİLİMLERİ İLE İLİŞKİSİ .............................. 37
A. YER BİLİMLERİNİN GELİŞİM SÜRECİ ...................................... 37
B. ARKEOLOJİDE ÇEVRE KAVRAMI .............................................. 42
1. Çevresel Akreoloji ............................................................................ 43
2. Jeoarkeoloji: Arkeoloji ile Yerbilimlerinin Arayüzü ........................ 44
VIII
İçindekiler
III. SUALTI ARKEOLOJİSİ ....................................................................... 45
A. SU ALTINDA YAPILAN ARAŞTIRMALAR ................................. 45
1. Sualtı Arkeolojisi Nedir, Neden Yapılır? ........................................ 46
a. Sualtı Arkeolojisinin Terimlendirme Sorunsalı ......................... 46
i. Denizcilik Arkeolojisi (Maritime Archaeology) .............................. 48
ii. Gemicilik Arkeolojisi (Nautical Archaeology) ................................ 54
iii. Kıyı Yerleşimleri Arkeolojisi (Coastal Archaeology) ve
Sualtında Kalan Yerleşim Yerleri Arkeolojisi (Submerged
Settlements Archaeology, Wetsite Archaeology ) .................................. 55
iv. Deniz Arkeolojisi (Marine Archaeology) ....................................... 57
v. Nehir Arkeolojisi (Riverine Archaeology)....................................... 57
vi. Göl Arkeolojisi (Lake Archaeology) ......................................... 58
vii. Sulak Alan Arkeolojisi (Wetland Archaeology) .............................. 59
viii. Kıyı Şeridi Arkeolojisi (Foreshore Archaeology) ............................. 60
ix. Derin Su Arkeolojisi (Deepwater Archaeology) .............................. 61
x. Hazine Avcılığı (Treasure Hunting) .............................................. 62
IV. SUALTI ARKEOLOJİSİ İLE İLGİLİ TERİMLER VE
KAVRAMLAR ....................................................................................... 63
A. SUALTINDA ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ ................................. 63
1. Kaynak Araştırması Yoluyla Veri Toplama .................................... 63
2. Sualtı Araştırma Teknikleri ............................................................. 67
a. Dalgıç Taraması .......................................................................... 68
b. Jeofi zik Yöntemler ile Tarama ve İnsansız Tarama Araçları ...... 71
B. SUALTINDA KAZI TEKNİKLERİ ................................................. 74
İKİNCİ BÖLÜM
SUALTINDA ARKEOLOJİK DOLGULARIN OLUŞUMU ................ 79
I. DOĞAL DEĞİŞİMDEN KAYNAKLANAN ETKENLER ................... 79
A. TEKTONİK HAREKETLER ........................................................... 79
1. Paleotektonik ve Neotektonik........................................................... 82
2. Orojenez .......................................................................................... 82
3. Epirojenez ........................................................................................ 84
IX
İçindekiler
B. VOLKANİZMA ETKİSİYLE OLUŞAN DOLGULAR VE
DEĞİŞEN KIYI TOPOĞRAFYASI ................................................... 88
1. Akarsu Biriktirmesi (Alüvyal Birikim) .............................................. 92
2. İklimsel Etkenler (Deniz Düzlemlerinin Değişmesi) ........................ 94
II. İNSAN ETKİSİ (BEŞERİ ETMENLER) ............................................... 99
III. GENEL KIYI VE DENİZALTI TOPOGRAFYASI .......................... 100
A. KIYILARIN SINIFLANDIRILMASI VE OLUŞUM
BİÇİMLERİ ...............................................................................101
1. Kıyı Tanımlamaları .................................................................... 101
a. Kıyı Bölgesi ............................................................................ 101
b. Kıyı ........................................................................................ 101
c. Kıyı Çizgisi ............................................................................. 102
d. Kıyı Kenar Çizgisi ................................................................. 103
e. Açık Kıyı ................................................................................ 103
2. Kıyı Oluşumuna Etki Eden Faktörler ........................................ 103
a. Deniz Düzlemlerinin Değişmesi ............................................ 104
b. Dalgalar ................................................................................. 104
c. Akıntılar ................................................................................. 106
d. Canlılar .................................................................................. 109
e. Buzul Basıncı .......................................................................... 110
3. Kıyı Tipleri ................................................................................ 110
a. Çökmeye veya Alçalmaya Uğramış Kıyılar ........................... 112
b. Yükselmeye Uğramış Kıyılar ................................................. 112
c. Değişime Uğramamış (Nötral) Kıyılar ................................... 112
d. Faylı Kıyılar ........................................................................... 113
e. Bileşik Kıyılar ......................................................................... 114
B. KITA KENARI .............................................................................. 114
1. Kıta Sahanlığı (Şelf) ................................................................... 114
2. Kıta Yamacı (Kıta Şevi).............................................................. 116
3. Kıta Yamacı Eteği ...................................................................... 117
4. Denizaltı Vadi ve Kanyonları ..................................................... 117
X
İçindekiler
C. AÇIK OKYANUS HAVZALARI ................................................. 120
1. Okyanus Ortası Sırtları .............................................................. 120
2. Ada Yayları ve Derin Deniz Hendekleri .................................... 121
3. Derin Deniz (Abisal) Ovaları ve Tepeleri ................................... 121
D. DENİZALTI ÇÖKELLERİ .......................................................... 122
IV. TÜRKİYE KIYILARININ DEĞİŞİM SÜRECİ ................................ 122
A. DENİZLER (KITA SAHANLIĞI-ŞELF) ..................................... 123
1. İklimsel Etkenler ........................................................................ 124
2. Tektonik Etkenler ....................................................................... 125
B. GÖLLER ....................................................................................... 127
1. İklimsel Etkenler ........................................................................ 127
2. Tektonik Etkenler ....................................................................... 130
C. NEHİRLER ................................................................................... 131
1. İklimsel Etkenler ........................................................................ 131
2. Alüvyon Dolguların/Oluşumun Etkisi ....................................... 134
3. Barajlar ...................................................................................... 139
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SUALTI ARKEOLOJİSİNİN GELİŞİM SÜRECİ .............................. 141
I. SUALTI ARKEOLOJİSİ ÇALIŞMALARININ DÜNYADAKİ
GELİŞİM SÜRECİ ................................................................................ 141
A. SUALTI ARKEOLOJİSİ ÇALIŞMALARININ KRONOLOJİSİ .. 142
1. Aletsiz Dalışa Dair Bazı Kanıtlar (MÖ 6. Binyıl) ........................... 142
2. Troya Savaşı’ndaki Dalgıçlar (MÖ 12. Yüzyıl) ............................... 144
3. Yeni Asur Kabartmalarındaki Yüzücüler (MÖ 9. Yüzyıl) .............. 144
4. Dalış Çanı Fikri (MÖ 350) .............................................................. 146
5. Sualtı Savaş Teknikleri (MS 385) .................................................... 146
6. Dalış Çanının İlk Kullanılışı (1535) ................................................. 147
7. Modernize Edilmiş Dalış Çanı (1782) ............................................. 147
8. Serbest Dalış ile Yapılan Hazine Avcılığı (1802-1804) .................... 148
9. Dalış Kaskının İcadı (1836) ............................................................. 149
10. İlk Dalış Tulumu (1837) .................................................................. 149
XI
İçindekiler
11. Borre Gömüt Teknesi (1851-52) ..................................................... 150
12. Göl Evleri (1853-54) ........................................................................ 151
13. Nydam Gömüt Tekneleri (1863) ..................................................... 153
14. Viking Tekneleri (1867-1880) ......................................................... 154
15. Porlock Sualtı Ormanı (1869) ......................................................... 155
16. Vendel Viking Gemileri Mezarlığı (1881-83) .................................. 155
17. Antikythera (Adikitira) Düzeneği (1900) ......................................... 156
18. Oseberg Teknesi (1904) ................................................................... 156
19. Chichen Itza (Çiçen İtza) Obruğu Araştırmaları (1904-1909) ....... 157
20. Mehdiyye Batığı (1907) ................................................................... 160
21. İskoçya’daki Kazık Temelli Konutlar (Crannog) (1908) ................. 161
22. Sualtı Ormanları-Batık Ormanlar (1913) ....................................... 162
23. Nemi Batıkları (1929) ...................................................................... 163
24. Valsgärde Gömüt Tekneleri (1929-30) ............................................ 165
25. Elefanten Batığı (1933-39)............................................................... 166
26. Andre Poidebard’ın Hava Fotoğrafl arı (1934-36) ........................... 167
27. Ferriby Tekneleri (1937) .................................................................. 167
28. Tabbat el –Hammam Limanı’nın Keşfi (1938) ............................... 167
29. Sutton Hoo Gömütü (1938-1939) ................................................... 169
30. Dalgıç Kıyafetleri ve Dalış Aletlerinin İcadı (1942-43) ................... 170
31. Albenga Batığı (1950) ...................................................................... 171
32. Grand Congloué Batığı (1951-57)................................................... 172
33. Khufu (Keops) Gemisi (1954) ......................................................... 172
34. Pesse Kanosu (1956) ........................................................................ 173
35. Sualtı Arkeolojisi Danışma Konseyi Kurulması (1959) ................... 174
36. Gelidonya Burnu Batığı Kazısı (1960) ............................................ 174
37. Spargi Batığı Kazısı (1961) .............................................................. 174
38. Vasa (Wasa) Batığının Su Yüzüne Çıkarılması (1961) ..................... 175
39. Bodrum Yassıada 7. yy. Bizans Batığı (1961-64) ............................. 175
40. Bremen Teknesi (Bremer Kogge ) (1962) ........................................ 176
41. Gemicilik Arkeolojisi Topluluğu (NAS) (1964) ................................ 176
XII
İçindekiler
42. Yanal Tarama Sonarı (Side-Scan Sonar) (1967) ............................. 176
43. Madrague de Giens Batığı (1967) ................................................... 177
44. Bodrum Yassıada Geç Roma Batığı (1967-69)................................ 177
45. Girne Batığı Kazısı (1968) .............................................................. 177
46. PEG’in Kullanımı (1969) ................................................................ 178
47. Marsala Kartaca Batığı (1971) ........................................................ 178
48. Uluslararası Gemicilik Arkeolojisi Dergisi (1972) ........................... 179
49. 1972 Amerika Gemicilik Arkeolojisi Enstitüsü ............................... 179
50. Muckelroy Modeli (1976) ................................................................ 179
51. Danimarka Batık Kentleri (1978-87) .............................................. 180
52. Muckelroy Denizcilik Arkeolojisi Sınıfl andırması (1978) ................ 182
53. Red Bay (Kızıl Körfez) (1978-84) .................................................... 182
54. Loch Tay (Crannong) Konutları (1980) .......................................... 183
55. Port Royal Kazısı (1981-1991) ........................................................ 184
56. Uluburun Batığı (1984-94) .............................................................. 186
57. Atlit-Yam ve İsrail Kıyı Şeridi Neolitik Yerleşim Yerlerinin
bulunuşu (1984)............................................................................... 189
58. Trireme (Olympias) İnşası (1987-2013)........................................... 191
59. Titanik’in Keşfi (1987) .................................................................... 192
60. Şerki (Skerki) Kanalı Çalışmaları (1989-2003) ................................ 192
61. Vasa Müzesi (1990) ......................................................................... 192
62. Alman Sualtı Arkeolojisini Geliştirme Derneği (1990) ................... 193
63. Swash Kanalı Batığı (1990) ............................................................. 193
64. Cosquer Sualtı Mağarası (1992) ...................................................... 193
65. Doggerland’ın Keşfi (1998) ............................................................. 194
66. Almanya’nın Baltık Deniz Tabanı Araştırmaları ve Sualtı
Yerleşimlerinin Keşfi (1998-2009) ................................................... 196
67. İlk Türk Sualtı Arkeolojisi Kazısı Çamaltı Burnu I Batığı (1998) ... 197
68. Thunder Bay Ulusal Deniz Koruma Alanı (2000) .......................... 198
69. UNESCO Toplantısı (2001) ............................................................ 198
70. Sualtında Yaşayan Müze (2002) ...................................................... 198
71. Yenikapı Kazıları (2004-2013) ........................................................ 198
XIII
İçindekiler
72. Pattanam Kazısı (2006) ................................................................... 202
73. Nanhai I Hazine Gemisi (2007) ...................................................... 204
74. Kubilay Han’ın Kayıp Filosu (2011) ............................................... 205
75. Yukatan Yarımadası’ndaki Sualtı Mağaraları (2011) ...................... 205
76. Kızıldeniz Limanı (2011) ................................................................ 207
77. Drumclay Göl Evleri (2012) ............................................................ 209
78. Adriyatik’te Bulunan Venedik Batığı (2013) .................................... 211
79. İznik Gölü’nde Bulunan Kilise (2014) ............................................ 211
80. Karadeniz Batıkları (2016) .............................................................. 212
81. Batı Antalya Tunç Çağı Batığı (2018) ............................................. 212
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ÖNDE GELEN SUALTI ARKEOLOJİSİ KURUMLARI VE
ÇALIŞMALARI ........................................................................................ 215
I. INA (INSTITUTE NAUTICAL ARCHAEOLOGY) ........................... 215
A. İLK DÖNEMLER ........................................................................ 215
B. ENSTİTÜNÜN KURULMASI .................................................... 222
BEŞİNCİ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE YAPILAN SUALTI ARKEOLOJİSİ
ÇALIŞMALARI VE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMALARIN
SINIFLANDIRILMASI ........................................................................... 227
SONUÇ ...................................................................................................... 237
KAYNAKÇA .............................................................................................. 245
ABSTRACT ............................................................................................... 271

 Ürünün ağırlığı: 0,522 gram